NUHUN TORUNLARI CUDÎKANLAR.
Cudîkan (Cudîxan) Aşireti.

Cudikanlı/Cütkanlı Aşireti Üzerine Bir İnceleme: Kürt Aşiret Yapısı Bağlamında Sosyo-Tarihsel Bir Değerlendirme

Yazı: Mehmet Şeker
Giriş:

Cudikanlı ya da Cütkanlı adıyla bilinen Kürt aşireti, mevcut akademik ve arşiv kaynaklarında sınırlı yer bulmakla birlikte, özellikle Kürt aşiret yapılanmaları çerçevesinde ele alındığında önemli tarihsel ve kültürel ipuçları sunar. Bu çalışma, aşiretin ismi, coğrafi yayılımı, tarihi ilişkileri ve sosyokültürel yapısını mevcut bilgiler ışığında analiz etmeyi hedeflemektedir.

1. İsim Kökeni Üzerine Değerlendirme

Aşiretin adı üzerine yapılan yorumlar, onu Şırnak il sınırları içerisinde yer alan ve tarih boyunca kutsal bir mekân olarak kabul edilen Cudi (cîdî+dit) Dağı ile ilişkilendirmektedir. Nuh’un ( Kürtçede Nu yeni demektir) Gemisi’nin karaya oturduğu yer olarak kabul edilen bu dağ, sadece dini değil, aynı zamanda kültürel bir sembol olarak da Kürtler arasında önemli bir yer teşkil eder.

Kürtçede “Cudî” sözcüğü “yüce” veya “ayrı” Başka çağrışımı: (yerini buldu, gemi + yerini= buldu) anlamlarını taşıyabilir. Bu anlamlar, aşiretin tarihsel prestijine ve coğrafi konumuna işaret edebilir.

Cudikanlı, Cütkanlı, Cudî gibi farklı biçimlerde kayda geçen isimler, söz konusu aşiretin yerel lehçeler ve Osmanlı kayıtları içerisindeki yazım farklarından kaynaklanan varyantlarını oluşturur.

2. Coğrafi Dağılım ve Yerleşim

Cudikanlı Aşireti’nin yerleşim alanları, hem Türkiye sınırları içerisinde hem de sınır ötesinde geniş bir alana yayılmıştır:

Türkiye: Özellikle Şırnak (Cizre, İdil), Mardin (Midyat), Hakkâri ve Siirt illeri aşiretin ana yerleşim merkezleri olarak öne çıkar.

Irak: Irak Kürdistan Bölgesi’nde, özellikle Duhok ve Zaho şehirlerinin kırsal alanlarında aşirete mensup topluluklara rastlamak mümkündür. Bu durum, Berwarî (Bervarî) konfederasyonu içindeki tarihsel bağlara işaret eder.

Bu coğrafi dağınıklık, aşiretin tarih boyunca hem yerleşik hem de göçebe (koçer) yaşam biçimleri ile adaptif bir yapıya sahip olduğunu göstermektedir.

3. Aşiretler Arası İlişkiler ve Tarihsel Rol

Cudikanlı Aşireti, Kürt aşiret yapısı içerisinde bir konfederasyon sistemi dâhilinde varlık göstermiştir:

Botan (Buhtan) Federasyonu içinde anıldığı kaynaklar mevcuttur.

Ayrıca Herkî, Beritan, Sindi gibi güçlü aşiretlerle ittifak ya da akrabalık bağları kurduğu bildirilmektedir.

19. yüzyılda Bedirhan Bey İsyanı başta olmak üzere çeşitli Kürt ayaklanmalarında yer aldığına dair yerel anlatılar mevcuttur.

Bu ittifak ilişkileri, aşiretin sadece etnik değil, aynı zamanda politik ve sosyal düzlemde de belirleyici roller üstlenebildiğini göstermektedir.

4. Sosyokültürel Yapı ve Dilsel Özellikler

Cudikanlı Aşireti’nin sosyokültürel yapısı, geleneksel Kürt toplumuna özgü birçok karakteristik taşır:

Dil: Aşiret üyeleri, Kürtçenin Kurmancî lehçesini konuşur. Kurmancî, hem Türkiye hem de Irak Kürtleri arasında en yaygın kullanılan lehçedir.

Yaşam Biçimi: Tarihsel olarak göçebe (koçer) veya yarı-göçebe bir düzende yaşamışlardır. Bu yapı, özellikle hayvancılık (koyun, keçi) ve kısıtlı tarım faaliyetlerine dayalı bir ekonomik düzen ile desteklenmiştir.

Sosyal Örgütlenme: Aşiret içi yapı, “mala” (aile/kabîle) örgütlenmesine dayanır. Alt kollara örnek olarak Mala Xelîlân veya Mala Hesenân verilebilir.

5. Arşivsel ve Akademik Kaynaklarda Aşiretin İzleri

Osmanlı Arşivleri ve Belgeler

Diyarbekir Vilayet Salnameleri (1869–1906): Aşiretlerin sayısal ve yerleşim bilgilerine ulaşmak için başvurulabilir.

Başbakanlık Osmanlı Arşivi (BOA): Özellikle Aşiret Defterleri ve A.MKT.MHM serileri, aşiretin devletle ilişkileri hakkında bilgi sunabilir.

Ancak bu belgelerde “Cudikan, Cütkan, Sütkan” gibi yazım farklılıklarına dikkat edilmelidir.

6. Akademik Literatür

Martin van Bruinessen, Ağa, Şeyh, Devlet: Botan ve çevresindeki aşiret yapılanmalarını detaylı bir şekilde analiz eder.

Nazmi Sevgen, Zazalar ve Kürtler: Kürt aşiret haritalarının izini sürer.

Rohat Alakom, Eski Kürt Kadını: Aşiretlerdeki toplumsal cinsiyet rollerine dair önemli bilgiler sunar.

Yerel ve Sözlü Kaynaklar

Mehmet Bayrak, Kürtler ve Ulusal-Demokratik Mücadeleleri: Aşiretlerin politik süreçlerdeki rollerini tartışır.

Şırnak Üniversitesi Yaşayan Diller Enstitüsü: Kürtçe sözlü tarih çalışmalarında bölgesel aşiret hafızasını belgelemektedir.

7. Güncel Durum ve Araştırma Önerileri

1990’lı yıllardan itibaren süregelen zorunlu göç politikaları, köy boşaltmaları ve kentleşme süreçleri, Cudikanlı Aşireti’nin sosyal bütünlüğünü önemli ölçüde zayıflatmıştır. Bugün aşiret yapısı daha çok kültürel bir aidiyet düzeyinde yaşamaktadır.

Araştırma Yöntemi Önerileri:

Saha çalışması: Şırnak/Cizre bölgesinde aşiret mensupları ile derinlemesine mülakatlar yapılmalıdır.

Sözlü tarih derlemesi: Yaşlı bireylerin anlatıları ile aşiret hafızası kayıt altına alınabilir.

Irak Kürdistanı kaynakları: Süleymaniye’deki Kurdistan Academy arşivleri, sınır ötesi bilgiler açısından değerlidir.

Kürtçe yayınlar: Kurdistan Press, Amude gibi yerel mecralarda etnik kimlik ve tarih anlatılarına rastlamak mümkündür.

Coğrafi Dağılım (Tarihsel ve Güncel)

Tarihsel Dağılım:

Cudî Dağı civarı (Şırnak, Cizre, Nusaybin)

Bitlis – Siirt hattı

Van Gölü çevresi

Zaxo – Duhok bölgesi (Irak Kürdistanı)

İran sınırı (Hoy – Urmiye hattı)

8. Modern Dönem:

Günümüzde Cudikanlı adıyla yaşayan toplulukların bir kısmı, büyük aşiret yapılarına katılmıştır (örneğin Canbeg, Herkî, Xalikan gibi).

Yerel halk içinde Cudî, Cütkan, Cütî, Cudik gibi adlarla yer adlarında ve halk hafızasında yaşamaya devam etmektedir.

Diğer Aşiretlerle İlişkiler

Canbegîler: Özellikle sürgün sonrası dönemlerde Cudikanlıların bazı kolları Canbegî yapısı içinde asimile olmuş veya birlikte yaşamıştır.

Xalikanî: Kuzeybatı İran’da benzer soydan gelen topluluklarla ortak yaşam alanı paylaşmış, hatta bazı akademik çalışmalarda Xalikan-Cudî ilişkisi dile getirilmiştir.

Herki ve Mîran Aşiretleri: Cudî Dağı bölgesindeki kadim aşiretlerin içinde sayılan Cudikanlılar, bu aşiretlerle sıkı evlilik, göç ve ittifak ilişkileri kurmuştur.

Sonuç:

Cudikanlı/Cütkanlı Aşireti, Kürt aşiret yapısı içerisinde tarihsel derinliği olan, ancak günümüzde kentleşme ve modernleşme ile gelen dağılma sürecine girmiş bir topluluktur. Sınırlı yazılı belgeye rağmen, sözlü kültürün sunduğu veriler ışığında bu aşiretin tarihsel rolünü anlamak mümkündür.
Her ne kadar günümüzde bağımsız bir yapı olarak büyük ölçüde dağılmış ya da diğer büyük aşiret konfederasyonları içinde erimiş olsa da, tarihsel belgelerdeki izleri ve etimolojik varlığı hâlen önemini korumaktadır.

Cudikanlılar, hem Dicle havzasının dağlık bölgelerinde hem de Kuzeybatı İran’ın sınır alanlarında yaşamış, sınırların ötesinde varlık göstermiş, göçebe kültür ile yerleşik düzen arasında bir denge kurmuştur. Bu nedenle Cudikanlı aşireti, Kürt aşiret tarihinin geçiş ve dönüşüm noktalarında durmaktadır.
Araştırmacıların, özellikle saha çalışmaları ve sözlü tarih yöntemleriyle bu boşluğu doldurması elzemdir.

Mehmet Şeker
2025

#mehmetseker #cudî #nuh
—

Kaynak:

1. Van Bruinessen, M. (2000). Ağa, Şeyh, Devlet. İletişim Yayınları.

2. Sevgen, N. (1992). Zazalar ve Kürtler. Kalan Yayınları.

3. Alakom, R. (2003). Eski Kürt Kadını. Avesta Yayınları.

4. Bayrak, M. (1993). Kürtler ve Ulusal-Demokratik Mücadeleleri. Özge Yayınları.

5. BOA. Aşiret Defterleri ve Diyarbekir Vilayeti Salnameleri.

6. Şırnak Üniversitesi, Yaşayan Diller Enstitüsü Sözlü Tarih Projeleri.

——————————