Atman ve Reşwan’ın Doğuşu: Kürt Aşiretlerinin Coğrafi Dağılımı ve Sosyokültürel Dönüşümü

Araştırma: Mehmet Şeker

Giriş:
“Bu makalede, Jabalgarawi Köyü’ndeki Kürt ailelerinin nasıl dağıldığını, hangi ülkelere göç ettiklerini ve günümüzdeki sosyokültürel konumlarını inceliyorum. Ayrıca Kürt babadan gelen ailelerin izlediği yol haritasını ve bu ailelerin bağlı oldukları aşiret isimlerinin ortaya çıkışını ele alıyorum.”

Jabalgarawi Köyü’nün Kürt yerleşim ve Kürt isimleri aşağıdaki gibidir:

El-Haider (Atmanaki / Hacı Samaila) bölgesi Kürt yerleşimidir.

Bu bölgede öne çıkan Kürt aileler:

Maho Ailesi

Tamo Ailesi

Ortadoğu’nun çok katmanlı kültürel coğrafyasında bazı yerleşimler, yalnızca fiziksel mekânlar olarak değil, aynı zamanda tarihsel, etnik ve dilsel hafızanın sembolleri olarak da öne çıkar. Bu bağlamda Jabalgarawi, Rojava’/Suriye’nin Haseke iline bağlı küçük bir köy olmakla birlikte, Kürt kimliğinin, göçebe kültürün ve çok-kültürlülüğün simgesel bir mekânı olarak dikkat çeker.

Bir Atasözü:

*(Yerel bir dengbêjin şu sözleri bu anlamı derinleştirir:
“Jabalgarawi’nin taşları bile Kürtçe konuşur.”)*

1. “Garawi” İsminin Etimolojisi

Dilsel Kök

“Garawi” ismi, Kürtçenin Kurmancî lehçesinde iki temel bileşenden oluşur:

“Gara”: Siyah / kara

“-wî”: Aitlik bildiren ek

Bu birleşim, genel olarak “karaya ait”, “kara olan” ya da “kara dağlı” gibi anlamlara gelir. Nitekim modern Kürtçede “gewre” (büyük, görkemli) ifadesiyle ses benzerliği taşıyan biçimleri de mevcuttur. Türkçeye ise kimi zaman “giri” ya da “kara dağ” biçiminde yansımıştır.

2. Anlamsal Katmanlar

a) Renk ve Simgecilik

“Garawi”, renk bağlamında kara ya da siyah anlamını taşıyarak sertlik, güç ve geleneksellik gibi soyut çağrışımlarla yüklüdür.

b) Coğrafi Tanım

Kürtçe’de bu ifade, özellikle dağlık, kayalık ve engebeli arazileri tanımlamak için kullanılır. Örnek olarak “Garawî çiyayê” (Karadağ) ifadesiyle bir doğa formu nitelenir.

c) Aşiret Bağlantısı

“Garawi”, aynı zamanda belirli Kürt aşiretlerinin adlarında da geçer. Örneğin, Reşwan ve Reşîyan gibi aşiretlerin tarihî kökenlerinde “kara dağlılık” veya “dağ insanı” teması izlenir. Bu kullanım, coğrafya ile kimlik arasında sıkı bir bağa işaret eder.

Tarihsel Bağlam ve Osmanlı Kayıtları

Osmanlı arşiv belgelerinde “Garawi” ismi “Ekrad-ı Garavî” (Garavi Kürtleri) biçiminde kaydedilmiştir. Bu terim, özellikle göçebe veya yarı-göçebe Kürt aşiretlerini tanımlamak için kullanılmıştır. “Garawi”, bu bağlamda hem aşiret aidiyetini hem de coğrafi yaşam tarzını betimleyen bir etiket haline gelmiştir.

Modern Kullanım Alanları

Günümüzde “Garawi” ismi şu şekillerde karşımıza çıkar:

Yer adları: Garawan, Garawîk gibi köy ve mezra isimlerinde

Soyadlar: Kürt toplumunda hâlen bazı bireyler tarafından soyadı olarak taşınır

Aşiret kimlikleri: Suriye, Irak, Türkiye gibi ülkelerde bazı Kürt kabilelerinin adı olarak varlığını sürdürür

Türkiye’de ise bu isme özellikle Mardin ve Şanlıurfa çevresinde rastlamak mümkündür.

Arapça ile Karıştırılmaması Gereken Durum

Kimi zaman “Garawi” terimi, Arapçadaki “ğaravî” (غروي) kelimesi ile karıştırılmaktadır. Ancak Arapçada bu kelime “garip”, “tuhaf” gibi anlamlar taşırken; Kürtçedeki “Garawi” terimi tamamen farklı bir etimolojik kökene sahiptir. Bu ayrım, kültürel yanlış okumaların önüne geçilmesi açısından önemlidir.

Jabalgarawi, yalnızca Haseke’deki sıradan bir köy ismi değil; dil, kimlik, tarih ve coğrafyanın kesişim noktasında yer alan bir hafıza mekânıdır. Bu köy, Kürt halkının kültürel sürekliliğini, göçebe yaşam tarzını ve çok katmanlı etnik kimliğini sembolize eder.
Onun taşıdığı anlam, sadece taşlarında değil, sözcüklerinde ve isimlerinde de Kürtçenin izini taşır.

Atman (Atmalı) Aşireti ile Reşwan konfederasyonu, Kürt toplum yapısının temel taşı olan aşiret sisteminin özgün örnekleridir. Bu çalışma, Atman Aşireti’nin doğuşunu Reşwan boyları içinde konumlandırarak, özellikle Kürt ailelerinin tarihsel kökenlerini, göç yollarını, günümüz coğrafi dağılımını ve sosyokültürel dönüşümlerini ele alır. Makalede ayrıca Jabalgarawi ve Çiyayi Kurmanc köylerinden çıkan Kürt aşiretlerinin izleri incelenmektedir.

Aşiret Yapısı: Kimlik ve Toplumsal Dokunun Taşıyıcıları

Kürt Aşiretleri

Maho Aşireti:

Tarihsel olarak köyün en geniş ve en etkili aşiretidir.

Tarımsal üretimde güçlüdür; köyün kadim yerleşiklerinden sayılır.

Aşiret meclislerinde karar verici bir otoriteye sahiptir.

Tamo Aşireti:

Göçebe geçmişe sahip bu grup, dengbêjlik geleneğini sürdürerek sözlü tarih aktarımında öncüdür.

Siyasi gelişmelere karşı daha esnek, ancak kültürel değerlerde muhafazakârdır.

Berhimo Aşireti:

Zanaatkârlık ve eğitim düzeyiyle öne çıkar.

Günümüzde: Özellikle genç kuşak, Avrupa diasporasında aktif rol oynamaktadır.

Jabalgarawi Kürtlerinin Tarihsel Göç Dinamikleri (Antik Dönem – 20. Yüzyıl Başları)

1. Antik Dönem ve Erken Orta Çağ (M.Ö. – 1000’ler)

Coğrafi Köken: Jabalgarawi bölgesi, antik çağlarda Mezopotamya’nın Yukarı Dicle havzasına denk gelir. Bu alan, Hurri ve Urartu etkisindeki Kürt atalarının yaşadığı bölgelerden biriydi.

Erken göçler: Persler, Romalılar ve Bizanslıların dönemlerinde bölgede yaşayan Kürt kabileleri, dağlık alandan ovalara ve nehir boylarına yer değiştirmiştir.

> Yer değişimleri:
Antik dönemdeki göçler genellikle yerel çatışmalar ve imparatorluklar arası mücadeleye bağlıydı. Jabalgarawi Kürtleri’nin ataları bu süreçte bugünkü Irak (Duhok-Erbil-Zaho) ve Türkiye’nin güneydoğusu (Şırnak, Mardin) hattında dolaşmıştır.

1600’lerden 1800’lere (Osmanlı Dönemi)

Osmanlı Kürt Politikası ve Göç Dinamikleri

Aşiret İskânları: Osmanlı, 17. yüzyıldan itibaren aşiretleri kontrol altına almak için iskan politikaları uygulamış, özellikle sınır bölgelerine yerleştirerek tampon görevi görmelerini sağlamıştır.

Jabalgarawi Kürtleri’nin göç etikleri Coğrafyalar:

Doğudan Gelenler: İran sınırına yakın Bitlis ve Hakkâri yöresinden bazı Kürt aşiretleri (özellikle Tamo ve Berhimo) 18. yüzyıl sonlarında Jabalgarawi’ye göç etmiştir.

Yerleşikleşme: 19. yüzyıl başına kadar göçebe hayat süren bu aşiretler, tarım ve hayvancılık için Haseke çevresine yerleşmiştir.

Aşiretler Arası Çatışma ve İklim Etkisi

Seyrek Yağışlar ve Kıtlık: 1800’lerde yaşanan kıtlıklar, köyden Kürdistan bölgesinin (bugünkü Duhok, Akre) ve Türkiye Güneydoğu (Cizre, Midyat) bölgelerine geçici göçlere neden oldu.

Aşiret Çatışmaları: Maho ve Tamo aşiretleri ile Arap kabileleri arasında çıkan çatışmalar, Kürt ailelerin bir kısmının Musul tarafına çekilmesine neden oldu.

3. Fransız İşgali Dönemi (1920–1946)

Mandater Dönemin Kürt Siyaseti Üzerindeki Etkisi

Fransız yönetimi altında Kürtler, Sünni Arap çoğunluk karşısında siyaseten dışlandı.

Aşiretler kendi içlerine kapandı ve özellikle eğitim, altyapı ve siyasal katılım alanlarında ayrımcılığa uğradı.

Bu durum, 1930’lardan itibaren yeni bir göç dalgasını tetikledi.

Göç Rotaları ve Bugünkü Ülke İsimleriyle Yayılım

Irak:

Duhok, Zaho, Erbil (Kuzey Irak Kürdistanı)

Bazı Maho aşireti kolları burada köyler kurdu.

Türkiye:

Mardin (Derik, Nusaybin)

Şırnak (Silopi, İdil)

Suriye (kalıcı yerleşim):

Haseke, Amude, Kamışlı hattında bazı Berhimo ve Tamo kolları yerleşik kaldı.

Özet Tablo: Jabalgarawi Kürtlerinin Göç Ettiği Coğrafyalar ve Günümüzdeki Ülkeler

Tarihsel Dönem Göç Sebebi Göç Rotaları Günümüzdeki Ülke

Antik Çağ Savaşlar, kabile baskısı Yukarı Mezopotamya Irak, Türkiye
1600–1800 Osmanlı iskan politikası Hakkâri → Mardin → Haseke Türkiye, Suriye
1800–1900 Kuraklık, aşiret çatışmaları Haseke → Musul, Zaho Irak
1920–1946 Fransız mandası, dışlanma Haseke → Duhok, Derik, Kamışlı → Avrupa Irak, Türkiye, Suriye, Avrupa

Jabalgarawi Kürtlerinin Tarihsel Göçlerle Bölünmesi ve Asimilasyon Süreci (1600–Günümüz)

I. Göç ve Bölünme Süreci: 5 Ülkeye Yayılım

1. Irak – Kürdistan Bölgesi)

Nereye Göç Ettiler?

Duhok, Zaho, Akre, Erbil, Süleymaniye kırsalları.

Neden?

19. yüzyıldaki aşiret çatışmaları ve kuraklık.

1920 sonrası Fransız mandasında ayrımcılık.

Durumları:
Bugün birçok Jabalgarawi kökenli aile Kürdistan Bölgesel Yönetimi içinde etkilidir.

2. Türkiye (Mardin, Şırnak, Urfa, Batman)

Nereye Göç Ettiler?

Özellikle Derik, Ceylanpınar, Nusaybin, İdil, Silopi. iç Anadolu ve değişik batı şehirlerine göç etti.
Osmanlı ve erken Cumhuriyet döneminde iç çatışmalar ve güvenlik gerekçeleriyle döneminde göçler oluştu.

Aşiret yapılarının çözülmesi.
Suriye (Cezire Bölgesi – Haseke, Kamışlı, Amude)

Nereye Yerleştiler?

Jabalgarawi’nin merkezde kaldığı bölgeler.

Neden?

Antik yerleşim + Fransız mandasında idari bölgeye dönüş.

4. Ürdün (Amman ve çevresi)

Nereye Göç Ettiler?

20. yüzyıl ortasında Amman, Zarqa ve Irbid bölgelerine.

Neden?

Fransız manda döneminde Suriye’den kaçan aşiret üyeleri, İngiliz yönetimindeki Ürdün’e sığındı.

Asimilasyon Durumu:

Yüksek düzeyde asimilasyon.

Kürt kimliği Arap kimliğiyle bütünleşti.

Kurmancî konuşan nesiller büyük oranda kayboldu.

5. Lübnan (Bekaa Vadisi, Beyrut)

Nereye Göç Ettiler?

Bekaa Vadisi, Trablusşam, Beyrut’un doğusu.

Neden?

1920’lerden sonra Suriye’nin kuzeyinden gelen Kürtlerin bir kısmı Fransız mandası altındaki Lübnan’a geçti.

Asimilasyon Durumu:

Yoğun Araplaşma.

Bugün bu gruplar ya Sünni Arap kimliğiyle ya da “Şam Kürtleri” olarak anılmaktadır.

Kürt kimliği genellikle gizli kimlik olarak kaldı.

II. Göç ve Asimilasyonun Genel Değerlendirmesi

Ürdün Fransız mandasından kaçış Çok yüksek Kürt kimliği neredeyse kaybolmuş durumda.
Lübnan Manda döneminde sınır geçişi Çok yüksek Arap kimliği içinde erimiş, sembolik hatıra kaldı.

Sonuç: Bir Halk, Beş Sınır, Beş Hikâye

Jabalgarawi kökenli Kürtler, tarihsel süreçte sınırlarla parçalanmış, kimlikleri ise yaşadıkları ülkelere göre ya korunmuş ya da silikleşmiştir. Ürdün ve Lübnan’da neredeyse kaybolan bir Kürt hikâyesidir ve yaşanıyor maalesef.

Atman (Atmalı) Aşireti’nin Kökeni

Ana merkez: Malatya ili, Arapgir ilçesi, Atma köyü

Osmanlı kayıtları: 16. yüzyılda 7 haneli bir Kürt yerleşimi

Göç alanları: Kahramanmaraş, Adıyaman, Gaziantep, Şanlıurfa

Bağlılık: Reşwan (Reşî) konfederasyonu içerisinde 12 boydan biri

Geçim kaynakları: Tarım ve hayvancılık

Atman Aşireti, “Atma Bey”den alır.

Reşwan Konfederasyonu

Reşwan, çok sayıda Kürt aşiretini içine alan bir konfederatif yapıdır. Atman bu yapı içinde yer alan boylardan biridir.

Reşwan Aşiretleri: Dedeşî, Bekiran, Beritan, Canbeg, Atmanlı (Atmalı), Mirdêsî ve Bîlîkan.

Diller: Kurmancî, yer yer Zazakî

Göç güzergâhları: Fırat Nehri çevresi, Adıyaman – Sincik – Gerger – Kahta hattı

Göç Rotaları ve Yerleşim

Kartamin → El-Haider → Beyrut Reşwan ve Atman boylarının tarihi batıya göç rotası
Atma Köyü → Maraş → Urfa → Suriye Atman boyunun klasik yayılım hattı
Jabalgarawi ve Çiyayi Kurmanc Kürt Aileleri

Bu köyler, Reşwan konfederasyonuna bağlı önemli Kürt ailelerinin çıkış noktasıdır.

Jabalgarawi’den Çıkan Aileler:

Mezinî (Mazînî): Kadim tarımcı aile

Şêxo Uşen: Dinî liderlik geleneği

Axîzkan: Savaşçı özelliğiyle bilinen boy

Çiyayi Kurmanc’ten Çıkan Aileler:

Botîkan: Botan’dan göç etmiş, sürü sahipliğiyle meşhur

Mirkoyî: Reşwan’a bağlı, lider ailelerden biri

Xelîfan: Hem dini hem ekonomik ağırlığı bulunan grup

6. İsim Benzerliği Notu: Atman ve Batman

“Atman” ile “Batman” arasında fonetik bir benzerlik vardır; Sadece baştaki fazladan ( B )harfi..

7. Sonuç

Atman ve Reşwan aşiretleri, Kürt halklarının köklü tarihine tanıklık eden yapı taşlarıdır. Aşiret yapılarının dönüşüm süreçleri, geleneksel yaşamdan modern temsilciliklere, göçebelikten diasporaya kadar uzanmaktadır. Özellikle Jabalgarawi ve Çiyayi Kurmanc gibi köyler, Reşwan ailesinin bugüne ulaşan izlerini taşımaktadır. Kürt toplumu, bu çeşitliliğiyle hem geçmişine sahip çıkmakta hem de günümüz dünyasında kimliğini yeniden inşa etmektedir.

Mehmet Şeker

24 Mayıs 2025